Uzależnieniem określa się stan psychiczny i fizyczny człowieka wynikający z reakcji zachodzącej między organizmem żywym a substancją chemiczną (psychoaktywną). Zamiennie można używać terminów: nałóg, zależność, w przypadku uzależnienia od substancji innych niż alkohol – toksykomania[1]. „Właściwie różnice pomiędzy wymienionymi pojęciami zależą od pewnej tradycji, a także powszechności ich stosowania. Kiedy problem utraty kontroli nad toksycznymi formami nawyków zaczął być postrzegany jako zagrożenie w skali masowej, Światowa Organizacja Zdrowia[2] w 1957 r. podjęła próbę dokonania wyrazistej definicji pojęć nawyku i nałogu. Przyjęto oczywiste założenia, że w jednym i drugim przypadku mamy do czynienia z utrwalonym wzorcem zachowań oraz pewną formą zależności psychicznej. Natomiast cechami, które mają wyróżnić nałóg, są:
– tolerancja, czyli potrzeba zwiększenia dawki, określonej stymulacji,
– szkodliwość zachowania nałogowego zarówno w wymiarze osobistym, jak
i społecznym, (w przypadku nawyku brak szkodliwości społecznej),
– przymus zamiast pragnienia typowego dla nawyku,
– uzależnienie fizyczne i zespół abstynencyjny w przypadku nałogu.
Takie uporządkowanie nie okazało się jednak dostatecznie precyzyjne, często bowiem różnicę między jednym a drugim pojęciem (w istocie różnicę między normą a patologią) określa nasilenie wymienionych cech i nie bardzo wiadomo, gdzie przebiega granica”[3]. Różnice te doprowadziły do sprecyzowania pojęć i w taki sposób powstał termin uzależnienie. „Ryzyko uzależnienia się od wielu różnych środków jest zbyt niepokojące wobec łatwej do nich dostępności. Niemal w każdym większym mieście działają producenci, handlarze i dostawcy tych środków do domu konsumentów. Poziom wiedzy o ich niebezpieczeństwie i szkodliwości jest natomiast bardzo niski – jak wykazują dotychczasowe badania – nawet wśród profesjonalistów, przede wszystkim zaś wśród wychowawców, rodziców, a także zagrożonych dzieci”[4]. Uzależnienie, szczególnie nałogowe zażywanie, charakteryzuje się czterema cechami:
– siła (osłabienie jej nastąpi tylko przez zaspokojenie głodu narkotycznego),
– charakter podstawowy – wiodący (jest on najsilniejszy spośród różnych związków – rodzina, przyjaciele),
– automatyzm (sterowany mechanizmami wewnętrznymi, które określają częstotliwość przyjęcia kolejnych dawek narkotyków),
– trwałość (jest on indywidualny dla każdej jednostki)[5].
Człowiek, który dotknięty jest jakimś uzależnieniem, podlega uwarunkowaniom, które albo ograniczają, albo zupełnie paraliżują jego zdolność do podjęcia decyzji. Musimy jednak pamiętać, że problemy z podjęciem decyzji pojawiają się w fazie wchodzenia w uzależnienie a nie w zaawansowanym etapie. Uzależniają się te osoby, które mają wpierw problem z życiem i osobistą dojrzałością, dopiero później rodzi się problem z nadużywaniem różnych rzeczy[6]. „Każde nałogowe zachowanie daje coś osobie uzależnionej. Każde z nich to sposób radzenia sobie z osobami i sytuacjami, z którymi inaczej nie udaje się sobie poradzić”[7].
Wśród wielu uzależnień, z jakimi możemy spotkać się w obecnym świecie, wyróżniamy: uzależnienie od alkoholu, narkotyków, elektronicznych środków przekazu i hazardu[8].
[1] Por. B. T. Woronowicz, Uzależnienia, Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009, s. 552.
[2] Światowa Organizacja Zdrowia, World Health Organization, WHO – jedna z organizacji wyspecjalizowanych ONZ utworzona w 1945, rozpoczęła działalność w 1948. Liczy 187 członków, siedzibę ma w Genewie. Celem WHO jest dążenie do poprawy i ochrony zdrowia wszystkich ludzi – oznacza to zwalczanie chorób zakaźnych, rozwój służby zdrowia, szkolnictwa, oświaty medycznej głównie w krajach rozwijających się, działalność informacyjno-statystyczną. WHO współpracuje ściśle z Bankiem Światowym. W jej strukturze znajduje się Światowe Zgromadzenie Zdrowia, Rada Wykonawcza i Sekretariat oraz 6 biur regionalnych. Wyniki jej działalności są ogłaszane
w wydawnictwie periodycznym Official Records of the World Health Organization.
[3] I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2008, s. 124.
[4] C. Cekiera, Ryzyko uzależnień, Lublin 1994, s. 5.
[5] Por. Z. Juczyński, Narkomania, Warszawa 2002, s. 58-59.
[6] Por. M. Pokrywka, Nałogi, w: Jan Paweł II, Encyklopedia Nauczania Moralnego, Radom 2005, s. 348.
[7] S. Peele, O naturze uzależnienia, w: Świat Problemów nr 7-8, Warszawa 2002, s. 4.
[8] Por. I. Pospiszyl, Patologie…, dz. cyt., s. 124-208.