#DobrejNiedzieli – Żaden prorok nie jest mile widziany w swojej ojczyźnie (Łk 4, 21-30)

„Kiedy Jezus przyszedł do Nazaretu, przemówił do ludu w synagodze: “Dziś spełniły się te słowa Pisma, które słyszeliście”. A wszyscy przyświadczali Mu i dziwili się pełnym łaski słowom, które płynęły z ust Jego. I mówili: “Czy nie jest to syn Józefa?” Wtedy rzekł do nich: “Z pewnością powiecie Mi to przysłowie: Lekarzu, ulecz samego siebie; dokonajże i tu, w swojej ojczyźnie, tego, co wydarzyło się, jak słyszeliśmy, w Kafarnaum”. I dodał: “Zaprawdę, powiadam wam: Żaden prorok nie jest mile widziany w swojej ojczyźnie. Naprawdę, mówię wam: Wiele wdów było w Izraelu za czasów Eliasza, kiedy niebo pozostawało zamknięte przez trzy lata i sześć miesięcy, tak że wielki głód panował w całym kraju; a Eliasz do żadnej z nich nie został posłany, tylko do owej wdowy w Sarepcie Sydońskiej. I wielu trędowatych było w Izraelu za proroka Elizeusza, a żaden z nich nie został oczyszczony, tylko Syryjczyk Naaman”. Na te słowa wszyscy w synagodze unieśli się gniewem. Porwawszy się z miejsc, wyrzucili Go z miasta i wyprowadzili aż na urwisko góry, na której zbudowane było ich miasto, aby Go strącić. On jednak, przeszedłszy pośród nich, oddalił się”.

• Autor: św. Łukasz – Syryjczyk pochodzący z Antiochii, lekarz (Kol 4, 14), towarzysz i współpracownik Pawła Apostoła.
• Czas powstania Ewangelii: przedział czasowy od 80 do 90 roku.
• Miejsce spisania:Według Hieronima i Grzegorza z Nazjanzu ewangelia powstała w Grecji, według innych świadectw – w Aleksandrii lub Rzymie.
• Adresaci: chrześcijanie pochodzenia pogańskiego – potwierdza to treść ewangelii, w której autor konsekwentnie opuszcza to, co mogłoby razić i nie interesować nawróconych z pogaństwa; wyjaśnia też terminy, zwyczaje i święta żydowskie.
• Główna myśl dzieła:Myśl teologiczna skupia się przede wszystkim na misterium paschalnym, Królestwie Boga i Ducha Świętego, uniwersalizmie Dobrej Nowiny i nowej reguły życia, której wykładnią jest Ewangelia Zbawiciela. Dla ewangelisty historia zbawienia przyjmuje 3 okresy: 1. Czas Izraela – proroctwa i przygotowanie do pełni zbawienia, sięgające aż do Jana Chrzciciela; 2. Czas działalności mesjańskiej Jezusa – tzw. środek czasów – czas zbawienia; 3. Czas Kościoła – czas misji apostolskiej, dawania świadectwa, prześladowań.

• Miejsce zdarzenia: Synagoga w Nazarecie
• Bohaterowie: Jezus, uczestnicy liturgii synagogalnej
• Kontekst: Początkowa działalność Jezusa w Galilei
• Rodzaj: Monolog

Po lekturze proroctwa Izajasza – o czym była mowa tydzień temu – Jezus wygłasza mowę. Łukasz notując ten passus przekazuje pierwsze słowa Jezusa, wypowiedziane w czasie Jego publicznej działalności. Użyta więc na początku w. 21 forma czasownika ἤρξατο (zaczął), wskazuje nie tylko początek kazania w synagodze, ale w ogóle na początek Dobrej Nowiny głoszonej przez Jezusa. Tę Dobrą Nowinę Łukasz streszcza w zdaniu, które zwięźle wyraża istotę posłannictwa Chrystusa: „Dziś spełniły się te słowa Pisma, które słyszeliście”.Forma tego zdania daje do zrozumienia, że Jezus nie komentuje tekstu Izajasza, lecz potwierdza jego aktualność i wypełnienie. Jego treść ukazuje Jezusa jako Sługę Pańskiego, obiecanego przez Boga w czasach mesjańskich i posłanego w celu wypełnienia Jego zbawczej woli. Jezus tym sposobem ogłasza uroczyście, że w tej właśnie chwili, w której zaczyna głosić Dobrą Nowinę o wyzwoleniu, skończył się czas oczekiwania, a nastąpił czas wypełnienia Bożych obietnic. Czasy obietnic i zapowiedzi odeszły do przeszłości, a rozpoczęła się nowa epoka, która oznacza, że Bóg wkroczył w aktualną egzystencję ludzką i zaczyna ją przemieniać swoją łaską.

Przemówienie Jezusa budzi refleksję u zebranych na nabożeństwie, której wydźwięk jest negatywny. Zebrani w synagodze stwierdzają, iż jest On jednym z nich, pochodzi z Nazaretu, jest synem Józefa. Do tej pory nie dostrzegali w Nim niczego niezwykłego, dlatego teraz Jego słowa wywołują w nich zdziwienie. Ewangelista mówiąc o słowach Jezusa, skierowanych do swoich ziomków używa wyrażenia τοῖς λόγοις τῆς χάριτος (słowa łaski, tłumaczone zwykle słowa pełnie wdzięku). W kontekście tego zdania należy uznać, że łaska, obecna w słowach Jezusa jest nadprzyrodzoną mocą Bożą, której oddziaływanie słuchacze mogli w sobie odczuć niemal namacalnie. Ponieważ nie słuchali Jezusa z wiarą, lecz powątpiewali, by Bóg mógł przemówić do nich przez dobrze znanego im rodaka, dotyk łaski Bożej wywołał w nich reakcję negatywną. Zdziwienie i wątpliwości mieszkańców Nazaretu sprawiły, że słowa Jezusa, którym towarzyszyła Boża łaska, dotarły jedynie do ich uszu, ale nie były w stanie przeniknąć ich serc.

Zamknięcie się słuchaczy na słowa Jezusa jest powodem Jego ostrej uwagi. Zaczyna ją przysłowiem, znanym dobrze w starożytności: „Lekarzu, ulecz samego siebie”. Zgodnie z jego wymową Jezus powinien utożsamić się ze swoimi rodakami i krewnymi i przed rozpoczęciem działalności cudotwórczej na obcych terytoriach zająć się najpierw tymi, wśród których się wychował. Do pierwszego przysłowia Jezus dodaje drugie, które najwyraźniej nawiązuje (implicite) do osoby proroka Jeremiasza. W Jr 11, 21; 12, 6 znajduje się treść, mówiąca o odrzuceniu proroka przez jego rodzinę i rodaków. Zapewne Nazaretanie chcieli ograniczyć działalność Jezusa tylko do swojej ojczyzny, a może nawet do swojego miasteczka. Jezus odrzuca takie roszczenia, ponieważ jest świadomy, iż jego nauka ma charakter uniwersalistyczny a nie ekskluzywistyczny. Dla objaśnienia tego przywołuje działalność dwóch wielkich proroków Starego Testamentu.

Pierwszym jest Eliasz, pochodzący z Tiszbe w Gileadzie (1 Krl 17, 1), który działał w Królestwie Północnym (Królestwo Izraela) za panowania Achaba (873 – 853 r. przed Chr.) i Ochozjasza (853 – 852 r. przed Chr.). Nie jest wprawdzie autorem żadnej księgi prorockiej, ale opowiadania o nim, znajdujące się w 1 Krl 17 – 19; 21 oraz 2 Krl 1, 1 – 2, 17, nadają mu wielkie znaczenie. Czas jego działalności charakteryzował się wzrastającym zagrożeniem dla wiary w JHWH ze strony kultów Baala. Znamienny zwrot nastąpił za sprawą królowej Jezebel, żony Achaba, która na polu religijnym była bardzo aktywna. Jako córka króla sydońskiego wzrastała w społeczności pielęgnującej kulty związane z Baalem. Na tle tego poglądu doszło do zatargu z prorokiem Eliaszem, który zdecydowanie się sprzeciwiał zamiarom królowej. Eliasz zażądał podjęcia decyzji: „Na życie Pana Boga Izraela, któremu służę! Nie będzie w tych latach ani rosy, ani deszczu, dopóki nie powiem” (1 Krl 17, 1). Wtedy prorocy Baala próbowali,w swego rodzaju rywalizacji, skłonić swojego boga, aby położył kres doskwierającej suszy (1 Krl 18, 25 -29). Ponieważ nic się nie działo, Eliasz zaczął przyzywać JHWH i jego modlitwa została wysłuchana: z nieba spadł ogień; JHWH przyjął złożoną ofiarę. Reakcją ludu był okrzyk „JHWH jest Bogiem, JHWH jest Bogiem” (יהוה הוא האלהים יהוה הוא האלהים)(1Krl 18, 39). Prorocy Baala zostali zamordowani, gdyż prawodawstwo przewidywało karę śmierci za bałwochwalstwo (por. Wj 22, 19). Wkrótce potem spadł upragniony deszcz (1 Krl 18, 45).

Rozwścieczona Jezebel z zaciętością rozpoczęła prześladowanie proroka, który musiał uciekać aż do Bożej Góry Horeb. Po śmierci Achaba i jego żony, Eliasz kontynuował swoją walkę z kultem Baala za panowania Ochozjasza, następcy Achaba. Jednakże Ochozjasz uległ ciężkiemu wypadkowi i posłał do filistyńskiego boga o imieniu Beelzebub, aby dowiedzieć się, czy wyzdrowieje. Eliasz wyszedł naprzeciw posłańcom i zapowiedział im śmierć króla. Prorok realizował swoją misję w sposób zdecydowani i konsekwentny.

Jak podają biblijne teksty, Eliasz nie umarł, lecz wśród wichrów wstąpił do niebios (2 Krl 2, 11). Przez judaizm był uważany za ciągle żyjącego; jego wystąpienie ma poprzedzać nadejście dnia sądu JHWH (Ml 3, 23 i następne). Mędrzec Syrach (II wiek przed Chr.) zebrał wszystkie jego czyny, których dokonał dla JHWH i oczekiwał jego nowego wystąpienia w czasach ostatecznych (Syr 48, 1 – 12).

Drugim prorokiem jest Elizeusz, pochodzący z Abel Mechola w Królestwie Północnym i działający w 2 połowie IX w. przed Chr. Był synem rolnika Szafata (1 Krl 19, 16), powołany na proroka przez Eliasza, stając się najpierw jego sługą. Swoją działalność prorocką rozpoczął dopiero po odejściu Eliasza (2 Krl 2 – 9; 13). Przypisywano mu dużą liczbę cudów, które po części zostały przekazane w barwnych ludowych opowiadaniach (np. 2 Krl 2, 19-25; 4, 1-6). Wiadomo z narracji 2 Księgi Królewskiej, iż Elizeusz służył radą królom (2 Krl 3, 11-19; 6, 8-23); przyczynił się do upadku jednej z dynastii aramejskich (2 Krl 8, 7-15). Polecił namaścić Jehu na króla Izraela i w ten sposób wywołał bunt, który doprowadził do upadku dynastii Achaba. Nazwany przez króla Joasza tym samym honorowym tytułem co jego mistrz Eliasz.

Postacie Eliasza i Elizeusza stanowią więc wzorzec dla posłannictwa Jezusa. Również Jego misja powinna wyjść poza granice Izraela i objąć narody pogańskie, wzywając je do nawrócenia i do uznania jedynego Boga jako swego Pana i Zbawiciela.

Obecni w synagodze rozumieją słowa Jezusa jako odwrócenie się od rodaków i uprzywilejowanie pogan, stąd podejmują próbę dokonania linczu bez przeprowadzenia uprzednio procesu sądowego. W tym miejscu jednak Łukasz zdradza nieznajomość topografii Palestyny. Miasto Nazaret nie było zbudowane na górze, lecz w dolinie, na północ od równiny Ezdrelon (bardzo żyznej i ciągle zielonej). Zatem informacja o próbie strącenia Jezusa w przepaść ze skarpy raczej nie oddaje faktu historycznego. W miejscu, w którym wedle wykopalisk archeologicznych było zbudowane Nazaret, trudno znaleźć taką skarpę, która by odpowiadała opisowi ewangelisty. Informacja ta ma zatem wartość teologiczną. Wyrzucenie Jezusa z miasta zapowiada późniejsze odrzucenie Go przez naród (nie tylko mieszkańców miasteczka Nazaret) i ukrzyżowanie poza murami Jeruzalem.

σήμερον πεπλήρωται ἡ γραφὴ αὕτη ἐν τοῖς ὠσὶν ὑμῶν/ semeron peplerotaj he grafe aute en tois osin hymon / dziś wypełniły się pisma, które słyszeliście

ἐθαύμαζον / etaumadzon / dziwili się

 ἰατρέ, θεράπευσον σεαυτόν/ jatre terapeuson seauton / lekarzu ulecz samego siebie

οὐδεὶς προφήτης δεκτός ἐστιν ἐν τῇ πατρίδι αὐτοῦ. / udejs profetes dektos estin en te patridi autu / żaden prorok nie jest mile widziany w swojej ojczyźnie

„Dziś spełniły się te słowa Pisma, które słyszeliście”